Synagoga w Józefowie – została wybudowana pod koniec XVIII w. Podczas II wojny światowej została zdewastowana przez Niemców. Przez wiele lat budynek służył jako magazyn. W latach 80-tych synagoga została odremontowana i przystosowana na potrzeby biblioteki miejskiej. Budynek synagogi wzniesiony jest w stylu barokowym z kamieni wapiennych na planie prostokąta. Na ścianach zachował się pas wnęk arkadowych oraz wnęka po Aronha – Kodesz.
Historia Józefowa
Józefów Miasto Józefów zostało założone od podstaw na gruntach wsi ordynackiej Majdan Nepryski, przy źródłach strumienia Niepryszka (d. Nepryszka) przez Tomasza Józefa Zamoyskiego. V ordynat nie mogąc uzyskać podpisu Króla Augusta II sam podpisał dokument lokacyjny w 1725 r. Dokument ten zezwalał mieszkańcom na: wyrób gorzałki, warzenie piwa, sycenie miodu. W następnym roku miasto uzyskało przywilej na jarmarki. Rozwijało się rzemiosło i handel. Powstał ratusz, 3 młyny, pozyskiwano drewno do produkcji sit i przetaków, bardzo dobrze rozwijało się kamieniarstwo. Wytwarzano kamienie młyńskie i browarne, krzyże nagrobne i przydrożne. Miasto szybko się zaludniało. Napływała również ludność żydowska, która wybudowała pierwszą drewnianą synagogę w 1744 r. Aby zwiększyć dochody ordynacji już w 1729 r. w odległości 3 wiorst powstała papiernia na rzece Sopot, a w połowie XVIII w zakład metalurgiczny hamernia, produkujący urządzenia dla gorzelni i browarów, oraz także blachę miedzianą. W Józefowie utworzono klucz Ordynacji Zamojskiej, w której skład weszło 8 wsi. Około 1820 r. rodzina Cały Waxa (później syna Szaji) dzierżawiąca papiernię i hamernię, założyła drukarnię wydającą religijne księgi hebrajskie, chaldejskie i idysz. Był to jeden z największych zakładów w dziejach Józefowa, z którego utrzymywała się więcej niż połowa mieszkańców miasta. Pierwszy kościół drewniany w Jozefowie postawiono jeszcze przed podpisaniem dokumentu lokacyjnego w latach 1718-1721 z fundacji Tomasza Józefa Zamoyskiego), a drugi tym razem murowany z tutejszego kamienia p. w. Niepokalanego Poczęcia NMP ufundował w 1886 r. Józef Zamoyski. W latach 70 XIX w. wybudowano murowaną synagogę. Układ urbanistyczny Józefowa obejmował kwadratowy rynek o bokach 173 m, po pożarze w 1848 r. zmieniono go na prostokąt. Rynek otaczała drewniana zabudowa z podcieniami, mieściło się tu wiele kramów. W czasie Powstania Styczniowego okoliczne lasy stały się widownią potyczek powstańczych z wojskiem carskim. W czasie jednej z bitew oddziału Marcina „Lelewela” Borelowskiego w okolicach Józefowa nad rzeką Nepryszką 24 kwietnia 1863 r. zginął poeta-powstaniec Mieczysław Romanowski. Ideą przewodnią jego patriotycznej twórczości była tęsknota za czynem orężnym. Oto fragment jego pożegnalnego wiersza do narzeczonej Modesty Krasnopolskiej:
Aniołeczku, dziewcze moje Na rozstanie rączkę daj- Grają trąbki, czas na boje- Za rodzinny kraj! Podaj rączkę, na mem czole Święty znak mi krzyża zrób. Liczne ptactwo lecim w pole- Iluż wróci z burz? Módl się za nas, lilio biała! Bogu poleć serca żal. Tyś powstańca pokochała- Pobłogosław stal!
Szkole Podstawowej w Józefowie nadano jego imię.
Mieszkańcy miasteczka brali czynny udział w walkach z Rosjanami (m.in. w zwycięskiej bitwie pod Panasówką we wrześniu 1863 r.). W odwecie po powstaniu styczniowym miastu odebrano prawa miejskie i przez wiele lat był zapomnianą osadą. Jedynym echem dawnej świetności pozostał poniedziałkowy dzień targowy, na który zjeżdżali chłopi i kupcy z odległych miejscowości. W okresie II Wojny Św. Józefów był dużym ośrodkiem oporu. Stąd pochodził jeden z legendarnych na Zamojszczyźnie dowódców AK- Konrad Bartoszewski „Wir”. W czasie okupacji w 1942 r. Niemcy wymordowali niemal wszystkich Żydów. Szczególnie tragiczny był dzień 13.07.1942 r. gdy na Winiarczykowej Górze rozstrzelano ponad 1500 osób. Chwile grozy przeżyli mieszkańcy osady również w dniu 1 czerwca 1943 r. kiedy to hitlerowcy otoczyli Józefów i zamierzali rozstrzelać wszystkich mieszkańców za zlikwidowanie szpiegów. Do egzekucji jednak nie doszło. Zapobiegł jej brawurowy atak partyzantów. W czasie ataku zginął dowódca oddziału Umer Achmołły Atamanow znany jako „Miszka Tatar”. Wdzięczni mieszkańcy postawili bohaterskiemu partyzantowi skromny obelisk z kamienia w miejscu śmierci w pobliżu kamieniołomów. Po wyzwoleniu w dniu 17 styczni 1988 r. Józefów ponownie otrzymał prawa miejskie. W herbie miasta widnieje św. Józef w niebieskich szatach ze złotą aureolą i srebrną lilią w dłoni, stojący na niebieskim obłoku, na którym umieszczone są trzy włócznie (jelita herbu Zamoyskich).
Obiekty krajoznawcze Józefowa:
Rynek Początkowo rynek miasteczka był kwadratowy o bokach 173 m, po pożarze w 1848 r. zmieniono kształt rynku, przyjął on formę prostokąta i tak pozostało do dziś. W 1755 r. na rynku wzniesiono drewniany ratusz, po wojnie gruntownie go przebudowano. Obecnie mieści się w nim Urząd Miasta i Gminy. W jego sąsiedztwie stoi pomnik autorstwa Adama Grochowicza ku czci bohaterów powstania styczniowego i II wojny światowej. W XIX w. rynek otaczała drewniana zabudowa podcieniowa, mieściło się tu wiele kramów.
Synagoga W II poł. wieku XVIII zaczęła napływać do Józefowa ludność żydowska. W 1789 r. było tu już 70 domów żydowskich. Według spisu z 1921 r. Józefów liczył 154 domy i 1344 mieszkańców, w tym 1050 Żydów. Pierwsza drewniana synagoga została wybudowana już 1744 r. Drugą też drewnianą wybudowano na przełomie XVIII i XIX w., która spłonęła spłonęła w 1850 r. Obecnie w płd. - zach. narożniku rynku znajduje się wzniesiona w latach 70 XIX w. synagoga murowana. Zniszczona przez hitlerowców w czasie II Wojny Św. została odbudowana w latach 80 XX wieku. Obecnie mieści się tu biblioteka.
Kirkut Około połowy XVIII w. Żydzi założyli w Józefowie cmentarz. W 1850 został on powiększony. Obecnie posiada kształt prostokąta o pow. 0,72 ha. W latach 20 XX w. Żydzi stanowili już 80% lokalnej społeczności. Kirkut leży na stoku wzgórza na płd. skraju Józefowa obok kamieniłomu „Babia Dolina”. Zachowało się na nim ok. 300 macew z miejscowego piaskowca. Najstarsza pochodzi z 1762 r. Mężczyzn i kobiety chowano oddzielnie. Wśród symboli nagrobnych dominuje wizerunek złamanego drzewa, co symbolizuje życie przerwane w młodym wieku. Kamieniołom „Babia Dolina” znajduje się na południowej stronie miasteczka. Okresowo prowadzone są prace eksploatacyjne. Mieszkańcy wydobywają tu biały piaskowiec na budowę domów, dróżek, ogrodzeń i kominków. Wśród odłamków piaskowca można znaleźć muszle i szczątki organizmów żyjących w epoce trzeciorzędu, a w ich pobliżu obelisk gdzie poległ radziecki partyzant „Miszka Tatar”. W 1988 r. w budynku Miejsko-Gminnego Ośrodka Kultury otwarto muzeum kamieniarstwa im. Adama Grochowicza - partyzanta AK.
Kościół p.w. Niepokalanego Poczęcia NMP Początki istnienia kościoła i parafii należy wiązać z Majdanem Nepryskim jeszcze przed powstaniem miasta. Pierwszy drewniany kościół na terenie Józefowa powstał z fundacji ordynata Tomasza Józefa Zamoyskiego w latach 1718-1721. W 1723 r. utworzono w Józefowie parafię rzymskokatolicką, a 5 lat później konsekrowano go p.w. Niepokalanego Poczęcia NMP. W 1886 r. wzniesiono nowy kościół w stylu neobarokowym, fundacji parafian i Józefa Zamoyskiego usytuowany we wsch. pierzei rynku. Świątynia z kamienia józefowskiego, otynkowana, jednonawowa w kształcie krzyża. Na frontonie dwie wieże. W ołtarzu głównym obrazy z XVIII w. Matki Bożej Różańcowej i na zasłonie – Niepokalanego Poczęcia NMP. W płycie ołtarza wmurowane są relikwie św. Andrzeja Boboli. Polichromia zdobiąca wnętrze pochodzi z 1969 r. Uwagę zwracają świeczniki i elementy wykonane z rogów jeleni – dar myśliwych polujących w Puszczy Solskiej. Przykościelny cmentarz otacza mur, w którym wkomponowana jest grota z rzeźbą Najświętszej Marii Panny Niepokalanie Poczętej wykonana w 1971 r. przez miejscowych rzeźbiarzy Jana i Stanisława Kudełków. Na słupach bramy rokokowe figury św. Dominika i św. Scholastyki z XVIII w. Przed kościołem najstarsza figura św. Józefa z 1728 r. Na parkingu przed kościołem znajduje się współczesna figura św. Krzysztofa, patrona kierowców aut. Jana Pastuszka. Cmentarz wraz z nagrobkami został wpisany do rejestru zabytków.
Na Cmentarzu parafialnym zachowało się ok. 100 kamiennych i żeliwnych nagrobków. Po lewej stronie znajduje się kwatera żołnierzy poległych we wrześniu 1939 r. oraz partyzantów poległych i pomordowanych przez okupantów hitlerowskich. W pierwszym rzędzie kwatery partyzanckiej pochowani są rodzice i siostra Konrada Bartoszewskiego „Wira” rozstrzelani w odwet za jego uwolnienie z aresztu. Ponadto na cmentarzu znajdują się groby powstańców styczniowych. Na szczególną uwagę zasługuje nagrobek Mieczysława Romanowskiego. Ma on postać kolumny na wysokim postumencie, którą wieńczy orzeł.
Przy ulicach miasteczka jest kilka figur wykonanych przez miejscowych kamieniarzy: m in.: krzyż przydrożny otoczony żelaznym płotkiem, krzyż z podwójnymi ramionami- broniący przed zarazą, kapliczka. Najwięcej krzyży i figur można zobaczyć przy ulicy wiodącej z rynku na wschód: figura św. Jana Nepomucena, współczesna figura Matki Bożej, herb Józefowa.
W parku podworskim znajduje się murowany lamus (spichlerz) z XVII lub XVIII w. Obok ordynacki pręgierz. To jedyne pozostałości dworu, w którym urzędował zarządca józefowskiego klucza dóbr Ordynacji Zamojskiej. Obecnie znajdują się tu budynki Nadleśnictwa Józefów.
Na rzece Niepryszce powstał zalew o pow. 2 ha. tak w aspekcie kąpieli jak i wędkowania (ponoć występują tu: pstrągi, karpie, szczupaki, płocie, okonie, karasie liny i amury). Józefów znany jest z organizowanego tu corocznie w połowie sierpnia Festiwalu Kultury Ekologicznej. W ostatnią niedzielę czerwca nad zalewem odbywa się Przegląd Piosenki Turystycznej „Śpiewanie na Polanie”.
Najważniejsze szlaki piesze to: piesze: - Krawędziowy (Zwierzyniec- Susiec) – czerwony - Ziemi Józefowskiej (Józefów- Osuchy – Długi Kąt) - zielony Rowerowe: - Centralny Szlak Rowerowy Roztocza – czerwony - szlak Ziemi Józefowskiej (okrężny) – zielony
Opracował K. Łagowski
|