Kościół na wodzie w Zwierzyńcu Drukuj

Żona III ordynata Jana "Sobiepana" Zamoyskiego  (przyszła żona Jana III Sobieskiego - Marysieńka) zarządziła wybudoanie w Zwierzyńcu stawu, z wyspą i altaną (teatrem) na wodzie. Dopiero sto lat później w latach 1741-1747 VII ordynat, Tomasz Antoni Zamoyski zmienił teatr w barokowy kościół  jako wotum dziękczynne za szczęśliwe narodziny syna Klemensa.

Zwierzyniec Zwierzyniec Zwierzyniec Zwierzyniec

Historia Zwierzyńca

Zwierzyniec
Początki Zwierzyńca sięgają 1593 r. kiedy to Jan Zamoyski hetman i kanclerz wielki koronny nabył włość szczebrzeską wraz z ogromną puszczą od braci Czarnkowskich i włączył te tereny do Ordynacji Zamojskiej. W pobliżu Bukowej Góry wybudowano drewniany dwór otoczony ogrodem. Wybudowano też niewielki „zwierzyńczyk” i duży „zwierzyniec” ze zwierzętami , ogrodzony 30 kilometrowym parkanem gdzie były żubry, łosie, jelenie, sarny, daniele oraz dzikie konie leśne – tarpany. Na łowach byli tu  m. in. królowie:
Jan Kazimierz, Władysław IV czy też Michał Korybut Wiśniowiecki.
W latach 1658-1661 i 1663-1665 mieszkała tu Maria Kazimiera de La Grange, margrabianka d`Arquein, żona III ordynata Jana „Sobiepana” Zamoyskiego. Rezydencję wówczas otoczono parkiem, ze stawem powstałym przez spiętrzenie Świerszcza, wyspami, teatrem na wodzie i długim kanałem po którym pływano gondolami. Tu narodziła się wielka miłość Marysieńki do Jana Sobieskiego, późniejszego króla Polski, zakończona po śmierci „Sobiepana” nowym małżeństwem. W XVII w. dwór został na wniosek wnuczki
Jana Zamoyskiego - Gryzeldy przebudowany na pałac. Przy pałacu powstała osada.
W latach 1741- 1747 Tomasz Antoni Zamoyski i jego żona Teresa z Michowskich ufundowali na wyspie barokowy kościółek w intencji powrotu do zdrowia ordynata oraz jako wotum dziękczynne za narodziny oczekiwanego syna - Klemensa. Następnie do świątyni dobudowano dwa pomieszczenia: zakrystię i szkołę. Usytuowanie kościoła na jednej z wysp przypominać miało męczeńską śmierć św. Jana Nepomucena, który na rozkaz króla Czech Wacława IV zginął w wodach Wełtawy, nie chcąc ujawnić tajemnicy spowiedzi. Do dziś jego figury chronić mają przed powodziami i chorobami. Według podań, kościół zlokalizowano
na miejscu dawnego teatru „na wodzie” choć ostatnio coraz częściej sugeruje się że była tu wcześniej jedynie altana i wypoczynkowy tzw. „domek na wodzie”. Po wzniesieniu przez Zamoyskich w latach 1744-1746 pałacu w Klemensowie, Zwierzyniec został nieco zapomniany. W XVIII w. „zwierzyńcu” zmniejszony płot miał już tylko 18 km długości.
W latach 1771-1772 były w Zwierzyńcu m. in. młyn, tartak, browar, manufaktura ceramiczna i mydlarnia.
Osada zaczęła rozwijać się szczególnie dynamicznie na początku XIX w. kiedy do Zwierzyńca przeniesiono Zarząd Ordynacji Zamojskiej, dla której wybudowano zespół klasycystycznych budynków. Powstały wówczas drukarnia, manufaktura powozów, a także „mechanika” pierwsza na ziemiach polskich fabryka maszyn rolniczych i browarniczych. Wyrabiano w niej m. in.: młockarnie, sieczkarnie, siewniki, pługi i młynki do  czyszczenia zboża. W 1802-1806 wybudowano murowany browar. Pierwotnie produkowano tu dwa gatunki piwa, a w 1833 r. powstały gorzelnia i wytwórnia likierów. W latach 1834-1840 pracował tu doświadczony włoski lakiernik Luigi Papi. W 1836 r. powstał nowoczesny tartak a przy nim gonciarnia. Inne zakłady, o których należy wspomnieć to założona w 1873 r. fabryka wyrobów drzewnych i posadzek, w której później rozpoczęto produkcję mebli giętych,  oraz działająca w „mechanice” stolarnia, produkująca wytworne powozy.
W 1863 r. zawiązał się w Zwierzyńcu pierwszy w tych okolicach oddział powstania styczniowego pod dowództwem leśniczego Henryka Hugona Gramowskiego, który sam zginął podczas zajmowania Tomaszowa 31.01.1863 r. Pół roku później 3.09.1863 r. pod pobliską Panasówką miała miejsce zwycięska bitwa z wojskami carskimi. W czasie powstania ranni żołnierze opatrywani byli w znajdującej się w Zwierzyńcu oberży, która zamieniona była na szpital woskowy.
W latach 1880-1890 wybudowano okazałą drewnianą willę zarządcy dóbr ordynackich (pałac plenipotenta) w stylu szwajcarskim. Obecnie ma tu siedzibę Dyrekcja Roztoczańskiego Parku Narodowego. W 1900 r. utworzono ogród skarbowy zwany środowiskowym okalający staw kościelny od północy. Rosną tu pomnikowe brzozy papierowe, platan klonolistny, czarne sosny, lipy kasztanowce i dęby.
We wrześni 1939 r. maszerowały tędy polskie armie, zmierzające w kierunku Tomaszowa Lubelskiego. W pobliskim Białym Słupie doszło do bitwy, poległych żołnierzy upamiętnia cmentarz wojenny. W czasie okupacji Niemcy utworzyli z Zwierzyńcu obóz przejściowy. Ogółem w latach 1942-1944 hitlerowcy represjonowali w obozie ponad 24 tysiące osób. 9 sierpnia i 21 października 1942 r. wysiedlono ze zwierzyńca wszystkich Żydów i wywieziono ich  do obozu zagłady w Bełżcu.
To tu w Zwierzyńcu gdzie stacjonował duży garnizon wojsk niemieckich przebywało również  dowództwo 9 Pułku Piechoty AK, skąd wychodziły rozkazy dla walczących partyzantów powstania zamojskiego. W lipcu 1944 r. przeszedł front i Zwierzyniec został niemal całkowicie zniszczony, dodatkowym ciosem było rozwiązanie w roku 1944 Ordynacji Zamojskiej.
Dopiero po 1956 r. nastąpił powolny rozwój osady. Powstały osiedla domków jednorodzinnych, bloki mieszkalne, nowa fabryka mebli i nowoczesna Szkoła Podstawowa im. Dzieci Zamojszczyzny. Najstarsza część miasta położona po lewej stronie Wieprza została objęta ochroną konserwatorską. W 1974 r. na najpiękniejszym fragmencie lasów utworzono Roztoczański Park Narodowy, do którego w 1982 r. reintrodukowano legendarne koniki polskie.
Po 400 latach istnienia Zwierzyniec doczekał się awansu i 1 stycznia 1990 r. otrzymał prawa miejskie. Herb miasta zawiera herb Zamojskich – jelita oplecione pędem rozwijającej się rośliny - symbolem żywej przyrody.

Obiekty Zwierzyńca:

Kościół p.w. św. Jana Nepomucena, położony na wyspie stawu (uformowanego przez jeńców tatarskich i tureckich), połączonej mostem ze stałym lądem. Świątynia wzniesiona w latach 1741-1747 z fundacji Tomasza Antoniego Zamoyskiego i jego żony Teresy z Michowskich w intencji powrotu do zdrowia ordynata oraz jako wotum dziękczynne za narodziny oczekiwanego syna - Klemensa. Prawdopodobnie projektował ją ceniony przez  ordynata architekt Andrzej Bem, a budował mistrz Jan Columbani. Następnie
do świątyni dobudowano dwa pomieszczenia. Wysoka część kościoła stanowi nawę główną , a boczne skrzydła to dwie kaplice. Przy wejściu znajduje się ciekawa stara kamienna kropielnica. Wnętrze udekorowane jest iluzjonistyczną polichromią malowaną na suchym tynku wykonaną przez Łukasza Smuglewicza. Na kolebkowym sklepieniu – w otoczeniu aniołów – św. Jan adoruje Matkę Bożą z Dzieciątkiem. Na obrazie ściennym głównego ołtarza św. Jan Nepomucen, na ścianach bocznych postacie kobiet symbolizujących cnoty św. Jana: wiara dźwigająca kolumnę (stałość i siła), tajemnica z kluczem i zapieczętowanym listem (powaga sakramentu spowiedzi). Uwagę zwracają także: obraz Matki Bożej Częstochowskiej (ołtarz główny), obraz koronacji Matki Bożej z XVIII w. oraz po lewej stronie ołtarza postać św. Klemensa. Dach wykonany obecnie z dachówki ceramicznej, dawniej kryty gontami. Ściana frontowa zgodnie z zasadami baroku jest pilastrowana w części środkowej zwieńczona trójkątnym szczytem z żelaznym krzyżem. Poniżej jest Oko Opatrzności Bożej i wizerunek Ducha Św. Uwagę zwracają dwa kartusze herbowe. Na jednym z nich jest herb rodowy Zamoyskich – Jelita (trzy skrzyżowane włócznie), na drugim herb Michowskich – Rawicz (panna na niedźwiedziu, połączone klejotem – półkozic. Szczególny urok świątyni na wodzie dodaje nocna iluminacja.

Budynki zarządu Ordynacji Zamojskiej, klasycystyczne wzniesione w I poł. XIX w. Pierwotnie składały się z drewnianego pałacu, czterech murowanych i dwóch drewnianych oficyn. Do naszych czasów dotrwały tylko murowane, których jedna została nadbudowana w II poł. XIX w.  Jest to tzw. „pałac administracji”, będący aktualnie siedzibą Zespołu Szkół Drzewnych i Ochrony Środowiska im. Jana Zamoyskiego. Na ścianie tablica upamiętniająca powstanie w 1919 r. jednolitego Związku Harcerstwa Polskiego. Za budynkiem znajdują się pozostałości zabytkowej alei lipowej tzw. „alei Marysieńki”.

Dawna rezydencja plenipotenta Ordynacji Zamojskiej z 1890 r. Jest to drewniana, piętrowa willa, zbudowana w stylu szwajcarskim (ozdobiona misternymi szalunkami, przez architekta ordynackiego Ignacego Aleksandra Szymańskiego. Odremontowana z pieczołowitością jest siedzibą Dyrekcji Roztoczańskiego Parku Narodowego.

Murowany Browar, wzniesiony w latach 1802-1806, remontowany po pożarze w 1810 r. potem w 1878 r. Obok dawny budynek bednarni (wytwórni beczek) i dom dyrektora browaru.

Zespół budynków powstałych w różnych okresach, mieszczących zakłady rzemieślnicze, w tym: manufakturę powozów (zbud. w 1805 r.), łuszczarnię nasion (zbud. W 1896 r.) oraz towarzyszące im domy pracownicze.

Kamień, w formie prostopadłościanu, przeniesiony z Hamerni, znajdujący się na skraju parku od strony stawu i ul. Browarnej. Jest to pamiątka plagi szarańczy z 1711 r. Wyryte w nim napisy głoszą: Bóg groził ludowi, ale z wiarą praca rozbraja Jego gniewy i klęskę odwraca; Na pamiątkę wytępienia szarańczy wędrownej przybyłej w te okolice 27 sierpnia 1711 r. Wólka Ulów, Zielone, Łabunie, Szarowola, Czołomyja, Przeorsk; Wyniszczono szarańczy żywej korcy 656, wykopano jaj tego owada garncy 555,5. Użyto do tego robocizny pieszej dni 14 000. Korzec to 50 litrów, garniec to 4 litry.

Monument kamienny na wyspie stawu Kościelnego. Pod nim – wg tradycji - pogrzebano ulubionego psa Marysieńki (wówczas Zamoyskiej). Pomnik ma kształt rzymskiego sarkofagu. Na czołach narożników widnieją maski teatralne, a na jednej ze ścian lira - symbol sztuk pięknych. Być może więc jest to pamiątka po teatrze ”na wodzie”. Nie brak też obrońców tezy, że jest to pomnik z poł. XIX w. na grobie lekarza ordynackiego wyznania anglikańskiego,  którego nie chciano pochować na cmentarzu katolickim.

Warto także zwrócić uwagę na cmentarz powstańców przy ul. Biłgorajskiej, walczących w 1863 r. pod Panasówką i cmentarz wojskowy (położony 150 m na płd. od drogi do Biłgoraja, w lesie za campingiem „Echo”). Znajdują się na nim: 31 mogił zbiorowych i 33 indywidualne. Spoczywają tu żołnierze armii austryjackiej i rosyjskiej polegli w 1914 r., żołnierze Wojska Polskiego, walczący we wrześniu 1939 r., oraz powstańcy 1863 r.

Wart uwagi jest także współczesny kościół znajdujący się w zach. części Zwierzyńca, na terenie byłego wojennego obozu przejściowego.

Będąc w Zwierzyńcu warto odwiedzić też Ośrodek Edukacyjno-Muzealny Roztoczańskiego Parku Narodowego.

Opracował K. Łagowski